Gogolewski Józef h. Godziemba (ok. 1745–1769), regimentarz wielkopolski w konfederacji barskiej. Najpierw brał udział w konfederacji krakowskiej w r. 1768, a po jej upadku przybył (18 VIII) w kilkanaście koni do Ignacego Malczewskiego, od którego otrzymał nominację na rotmistrza z prawem rekrutacji i wybierania podatków. Przez całą jesień zajęty był G., obok Malczewskiego, wśród ciągłych walk, organizacją konfederacji wielkopolskiej. Wkrótce swymi uzdolnieniami, ludzkim podejściem do obywateli, a bezwzględnym tępieniem kup swawolnych wybił się na czoło konfederacji wielkopolskiej i zaskarbił sobie uznanie nawet wśród przeciwników Baru. Zorganizowanych oddziałów nie oddawał pod komendę Malczewskiego, ale utrzymywał je pod swoimi rozkazami. Gdy 8 X 1768 r. w Kaliszu ogłoszono Malczewskiego regimentarzem, G. zaczął tytułować się komendantem konfederacji wielkopolskiej. Utworzył nawet odrębny zarząd cywilny, na czele którego stanął chorąży poznański, Jan Sokolnicki. Po obiorze Malczewskiego marszałkiem (29 XII 1768) stronnicy G-ego okrzyknęli go regimentarzem. Partia G-ego liczyła w tym czasie przeszło 2 000 ludzi, skoro czterej jego rotmistrze posiadali razem prawie tysiąc koni: Ignacy Chlebowski – 300, Mateusz Kosmowski – «250 bardzo pięknego ludu», Jakub Wojciechowski – 200 osób i Hieronim Roszkowski –160, a pod bezpośrednimi rozkazami G-ego znajdowali się jeszcze rotmistrze: Ignacy Mietlicki, M. Arciechowski, Michał Waszkiewicz, Wojciech Grabowski, głośny później Paweł Skórzewski oraz Antoni Sieroszewski, od r. 1770 regimentarz wielkopolski.

Z wielu w tym czasie stoczonych przez oddziały wielkopolskie potyczek udział G-ego da się stwierdzić w następujących: pod Sierakowem, pod Kościanem z królewskim oddziałem regimentu Schacka (w połowie listopada), pod Wronkami z ppłkiem Bockiem (30 XI), pod Łobżenicą z Drewiczem (4 XII), pod Chojnicami (przed 10 XII) z gen. pruskim Bellingiem, pod Skórką z por. Wyganowskim z oddziału Schacka (w poł. grudnia), pod Grodziskiem z oddziałem Drewicza (24 XII). Talent żołnierski G-ego najbardziej zabłysnął w potyczkach pod Śmigłem, stoczonych 3 i 4 I 1769 r. Wojska carskie nasłał wówczas na niego kasztelan poznański, Józef Mielżyński, który w ten sposób mścił się za swe uprowadzenie do obozu konfederackiego (z którego wraz z innymi magnatami uwolniony został przez Rosjan pod Wronkami 30 XI 1768 r.). Otoczony ze wszystkich stron potrafił G. na przestrzeni przeszło 30 km walczyć przez 2 dni i utrzymać wojsko w karności i stałej gotowości bojowej. Najpierw zadał nieprzyjacielowi porażkę pod Radomickiem (3 I), stoczył bez własnej straty potyczkę pod Kościanem (4 I), następnie poniósł porażkę we wsi Oborzyskach, by z kolei po sukcesie pod Czempiniem przebić się. z całym oddziałem 700 ludzi przez otaczający go pierścień wojska. Przedostawszy się w Śremie przez Wartę, połączył się następnie z Malczewskim, który w tym samym czasie rozbity został pod Kościanem (4 I). Był przeciwnikiem organizowania przez Malczewskiego konfederacji w Łęczyckiem, Sieradzkiem i innych województwach w czasie zimy i proponował odłożenie tej akcji do wiosny. W końcu grudnia zwracał się do stronników królewskich w Warszawie W. Gurowskiego, I. Twardowskiego i innych, grożąc zniszczeniem ich dóbr położonych w Wielkopolsce, żądał wyjednania na zimę rozejmu z Repninem. Wreszcie narastający konflikt między marszałkiem a regimentarzem wybuchł w połowie stycznia, gdy Malczewski, złączywszy się z G-m, osłaniał formujące się województwa łęczyckie i sieradzkie. G. już od dawna planował usunięcie od komendy marszałka i jego rządom «głośno przyganiał». Ze swymi adherentami zarzucał mu stosowanie zbyt bezwzględnych metod przy ściąganiu podatków i rekrutacji, nieudolne prowadzenie walki i wyniszczenie kraju. Jeszcze w grudniu pod Lesznem projektował aresztowanie Malczewskiego. W końcu postanowił wymusić na nim rezygnację z marszałkostwa. Najechał go 16 I w Popowie pod Wartą. Malczewski zwiódł G-ego udaną w niebezpieczeństwie pokorą, lecz zaraz potem kazał okuć go w kajdany i zaimprowizował naprędce sąd: oskarżenie zawierało 13 punktów. Wśród sędziów najbardziej nastawali na G-ego konsyliarze Michał Kobierzycki i Maksymilian Wilczyński, inspirowani podobno przez Mielżyńskiego. Zarzucono G-emu sprzeniewierzenie się konfederacji barskiej oraz nastawanie na życie marszałka. Skazano go na karę śmierci przez rozstrzelanie. Wyrok wykonano 17 I 1769 r. Pochowany został w Warcie u bernardynów.

Śmierć G-ego wywarła wielkie i przygnębiające wrażenie, rzuciła postrach na zbyt samodzielnych i samowolnych rotmistrzów: wielu zrażonych odstąpiło zupełnie od konfederacji. Opłakiwano G-ego w kołach zwolenników barzan w wierszowanych eksklamacjach i epitafiach, zamawiano msze za jego duszę. Jeszcze w marcu 1769 r. „Tygodniowe Wiadomości Toruńskie” upewniały wątpiących w jego śmierć, że G. rzeczywiście nie żyje. Przez cały czas trwania konfederacji powtarzane były zarzuty o zbrodni zabójstwa pod adresem Malczewskiego i Sieroszewskiego (na którym zawiódł się G. w tragicznej dla siebie chwili). Według Kitowicza był to «kawaler młody, urodziwy, serca dobrego, przy tym był odważny, dostawał w potyczkach do ostatniego, a gdy przegrywał, przynajmniej się umiał porządnie rejterować… Do tego rząd lepszy, oszczędność w wydatkach i karność wojskową w swej komendzie utrzymywał».

Uruski (błędnie zalicza go do h. Rola); Fortgesetzte neue Genealogisch-Historische Nachrichten, Leipzig 1769; – Górski K., Historia piechoty polskiej, Kr. 1893; Konopczyński W., Konfederacja barska, W. 1936–38 I–II; Uppenkamp A., Geschichte der Stadt Konitz, Konitz 1873; – Kitowicz J., Pamiętniki, Lw. 1882 s. 150, 151; Lubomirski S., Pamiętniki, Opr. W. Konopczyński, Lw. 1925; Morawski S., Materiały do konfederacji barskiej, Lw. 1851; Schicksale der Polnischen Dissidenten, Hamburg 1769; „Thornische wöchentliche Nachrichten” 1768–69; – Arch. Bartoszewiczów w Łodzi: papiery Wessla (opisanie potyczki pod Śmiglem 3 I 1769); Arch. Archidiec. Pozn.: Arch. conventus gorcensis; Arch. Państw. w P.: Rel. posn. 1769, Rel. vschov. 1769, Rel. pisdr. 1768/69 (zwłaszcza deklaracja G-ego 12 XI 1768 s. 253); Pozn. Tow. Przyj. Nauk: rkp. 10, rkp. X A 5, Kronika Bernardynów Poznańskich; Arch. m. Tor.: IIa 3475, IIa 3307; Arch. Państw. w P.: Rel. calis. 1769 s. 652 (Punkta przeciw G-emu 17 I 1769), Rel. calis. 1771; B. Kras.: rkp. 3923; B. Czart: rkp. 863 i 944; B. PAN w Kr.: rkp. 316 k. 38; B. Kór.: rkp. 1378; B. Pol. w Paryżu: rkp. 1087; B. Ossol.: rkp. 257, 586, 3030, 3035, 4585.

Wacław Szczygielski